Υπόθεση
Ο εθνικός ευεργέτης Ιωάννης Βαρβάκης, γεννημένος στα Ψαρά το 1745, αποκτά περιουσία δρώντας ως πειρατής στο Αιγαίο. Όταν το 1770, στο πλαίσιο του Ρωσοτουρκικού Πολέμου, ξεσπούν στην Ελλάδα τα Ορλωφικά, ο Βαρβάκης θυσιάζει το πλοίο του για να πυρπολήσει τον τουρκικό στόλο στο Τσεσμέ. Η ελληνική εξέγερση αποτυγχάνει, όμως η τσαρίνα Αικατερίνη της Ρωσίας ανταμοίβει τον Βαρβάκη επιτρέποντάς του να ασκεί αφορολόγητη αλιεία στην Κασπία Θάλασσα. Ο Βαρβάκης ασχολείται με το εμπόριο χαβιαριού και ανεβαίνει τα σκαλοπάτια της ρωσικής αριστοκρατίας. Ζεί στην χλιδή με την ελληνίδα κόρη του, Μαρία, και αποκτά έναν γιό από τον γάμο του με μια ρωσίδα αριστοκράτισσα. Όμως όσο περνούν τα χρόνια η νοσταλγία του για την Ελλάδα μεγαλώνει. Έτσι, αφήνει την αριστοκρατική ζωή και ξοδεύει την περιουσία του στον Επαναστατικό αγώνα. Το 1825 πεθαίνει στην αγγλοκρατούμενο Ζάκυνθο και κληροδοτεί την περιουσία του στο ελληνικό δημόσιο.
Κριτική
Μια ταινία, δεν είναι απαραίτητα αυτό που βλέπεις, την ώρα που βρίσκεσαι μπροστά στην οθόνη. Είναι κυρίως αυτό που σου αφήνει όταν βγείς από την αίθουσα προβολής.
Η καινούρια ταινία του Γιάννη Σμαραγδή, για άλλους είναι απογοητευτική, για άλλους συγκινητικά ανθρώπινη. Εξαρτάται από το πόσο υψηλές είναι τις προσδοκίες που έχει κανείς. Θα μπορούσε να είναι απογοητευτική γιατί:
Πρώτον, κακή παρουσίαση του ιστορικού πλαίσιου. Δεν χρονολογούνται, δεν εξηγούνται, δεν απεικονίζονται οι μεγάλες ιστορικές περιστάσεις του 19ου αιώνα. Ο τουρκικός ζυγός, τα Ορλωφικά, η Επανάσταση του '21, η καταστροφή των Ψαρών, η αγγλοκρατία στα Ιόνια Νησιά, μπορεί να είναι αυτονόητα για κάποιον που διαθέτει εξειδικευμένες γνώσεις νεοελληνικής ιστορίας, αλλά για τον μέσο έλληνα θεατή που (εδώ που τα λέμε) δεν γνωρίζει πολλά-πολλά, θα είναι δύσκολο να ακολουθήσει την χρονική γραμμή. Πόσω μάλλον ο ξένος θεατής που έχει μαύρα μεσάνυχτα από ελληνική ιστορία. Ούτε μια σκηνή μάχης, ούτε μια αναφορά στα μεγάλα γεγονότα της Επανάστασης. Οι τούρκοι δεν φαίνονται πουθενά, ποτέ. Δεν ξέρω αν ο Σμαραγδής τα παραμέλησε όλα αυτά λόγω κόστους. Ίσως. Ή μήπως ο σκηνοθέτης εστιάζει στην προσωπική ιστορία του Βαρβάκη- παρά στα ελληνικά πράγματα; Ο προσωπικός αγώνας του Ιωάννη Βαρβάκη είναι το κεντρικό πλαίσιο. Όλα αφορούν την ζωή και τις επιλογές του ήρωα, παρά τον ελληνικό Αγώνα. Αν περιμένατε ένα ηρωικό έπος για το '21, δεν θα το έχετε. Υπ'όψην οτι το 2010 ο Σμαραγδής σκηνοθετησε μια βιογραφία-ντοκυμανταίρ για τον Βαρβάκη. Επόμενο είναι οτι η ταινία αφιερώνεται στο άτομο του Βαρβάκη, ώς έλληνα της Διασποράς στην Τουρκοκρατία, παρά στον ντόπιο, εξεγερμένο ελληνισμό. Τονίζεται έτσι η έμμεση προσφορά του Απόδημου Ελληνισμού στον Αγώνα του 1821. Πλούσιοι έμποροι, ευγενείς, υψηλά ιστάμενοι στρατιωτικοί και πολιτικοί. Μην ξεχνάμε οτι ο Βαρβάκης χρηματοδότησε τον Αλέξανδρο Υψηλάντη και την Φιλική Εταιρία. Αυτό δεν αναφέρεται πουθενά στην ταινία-και είναι τραγική η παράλειψη.
Δεύτερον, η προσοχή που δίνει ο σκηνοθέτης στα πρόσωπα ειναι ανισοκατανεμημένη. Εστιάζει επιλεκτικά σε σταθμούς της ζωής του ήρωα, από προσωπική του σκοπιά, υπονομεύοντας όλους τους άλλους χαρακτήρες της ταινίας σε ασήμαντους και ρηχούς κομπάρσους. Πχ, σε μια σκηνή ο Βαρβάκης αποχαιρετά την κόρη του ως βρέφος, ενώ στην επόμενη εμφάνισή της, 10 χρόνια μετά, ξαφνικά η κόρη εχει φτάσει τα 30! Ο χαρακτήρας της κόρης δεν έχει βάθος, ενώ θα μπορούσε. Ο γιός πάλι, ένα πρόσωπο κλειδί, επίσης δεν έχει βάθος, ενώ θα έπρεπε. Η πλοκή εστιάζει ατελείωτα, στην ανούσια ζωή του Βαρβάκη στη Ρωσία, με κάθε περριτή λεπτομέρεια. Κι ενώ ο Βαρβάκης φέρεται να ζεί και να αναπνέει για την Ελλάδα και για το Αιγαίο, όταν στο τέλος της ταινίας πατά το πόδι του στην Ελλάδα, καμμία κορύφωση δεν συμβαίνει για τον ήρωα. Ποιό το νόημα, όλων;
Τρίτον, τα πρόσωπα της ταινίας είναι άσημα, από ιστορικής πλευράς. Ο Βαρβάκης περιτριγυρίζεται απο κάποιον Κίμωνα, έναν Ιβάν, μια Έλενα. Βλέπουμε συνέχεια κάποιον Αλέξιο, πρόσωπο κλειδί, αλλά μόνο ένας φιλίστωρ θα μπορούσε να καταλάβει οτι πρόκειται για τον Αλέξιο Ορλώφ. Τι ρόλο παίζει ο Αλέξιος Ορλώφ, δεν μπορούμε να καταλάβουμε από την ταινία, καθώς αποσιωπείται ολόκληρη η επανάσταση του 1770 στην Ελλάδα ως γεγονός. Λες και ο θεατής ξέρει! Στη Ρωσία, πάλι, ζούσε επίσης ένας Καποδίστριας τα χρόνια εκείνα. Ένας Υψηλάντης ήταν στρατηγός του τσάρου. Κι ενώ όλη η υπόθεση λαμβάνει χώρα στη Ρωσία, πουθενά δεν φαίνεται η δράση των απόδημων ελλήνων της Ρωσίας. Έστω, οι δοσοληψίες του Βαρβάκη με τον Υψηλάντη πριν την εξέγερση της Βλαχίας το 1821. Τόσος χρόνος χαμένος για να βλέπουμε τον γραμματέα του Βαρβάκη, τον δάσκαλο του Βαρβάκη, έως και την πόρνη ερωμένη του Βαρβάκη. Όλα αυτά στο τέλος θα αηδιάσουν τον Βαρβάκη όπως και εμάς, ώσπου επιτέλους θα γυρίσει στην Ελλάδα.
Και λοιπόν; Η υπόθεση του έργου δικαιώνεται στα τελευταία λεπτά, μόλις. Βλέπουμε έναν άντρα που ξόδεψε τα δημιουργικότερα χρόνια του ως υπηρέτης των συμφερόντων της τσαρίνας Αικατερίνης, (πολύ σωστά ο Σμαραγδής τα ''χώνει'' τόσο στους ρώσους όσο και στους άγγλους που έβλεπαν τον ελληνικό αγώνα ώς ''παιχνίδι'' δικών τους συμφερόντων-μας αρέσει η επιλογή της λέξης, τόσο δυνατή), ένας γενναίος πειρατής (οι πειρατές και οι κλέφτες ήταν τότε ήρωες του γένους) που κατάντησε δούλος των παθών του, ανίκανος για τα μεγάλα που ονειρευόταν μικρός. Κουρασμένος απο την ωραία ζωή, μπουχτισμένος και δύσπιστος προς τους ρώσους, ανικανοποίητος απο το χρήμα και την αριστοκρατία και τις γυναίκες, βρίσκεται μπροστά σε ένα τέλμα. Ένα ξόδεμα ζωής, ονείρων, οραμάτων, ενέργειας, νεότητας σε μια υπαλληλική θέση σε ξένα αφεντικά.
Όλο το έργο είναι τελικά μια εσωτερική μάχη. Ο ήρωας που αφήνει την δουλωμένη Ελλάδα για να γίνει ένας ζάπλουτος δούλος της Ρωσίας. Κι όπως λέει και ο σύντροφός του, Ιβάν, ''δεν έχει σημασία αν ζείς σε μια ελεύθερη χώρα, πρέπει να είσαι ελεύθερος στην ψυχή''. Και ο Βαρβάκης δεν είναι. Όλα τα κέρδη που αποκόμισε στη Ρωσία από το εμπόριο χαβιαριού μετρούν ελάχιστα, όταν ο ίδιος του ο γιός αλλάζει το ελληνικό του επίθετο σε ρώσικο και αρνείται να συμμετέχει στην εξέγερση του '21. Ο γέρο-Βαρβάκης συνειδητοποιεί οτι η Ρωσία έπνιξε ό,τι ελληνικό του είχε απομείνει. Επιστρέφει στην Ελλάδα για να χρηματοδοτήσει τον Αγώνα του '21 αλλά και την εκπαίδευση των αγράμματων ελληνόπουλων (όσων τέλος πάντων δεν μόρφωναν οι ''φωτισμένοι'' Τούρκοι κατακτητές). Εκεί θα λάβει άλλη μια τελευταία απογοήτευση, που θα τον τσακίσει. Οι βρεττανοί άποικοι των Ιονίων Νήσων τον φυλακίζουν σε ένα πέτρινο κελλί, όπου πεθαίνει σε ηλικία 85 ετών. (Βίοι παράλληλοι με τον Αλέξανδρο Υψηλάντη, της ρώσικης αριστοκρατίας που πέθανε επίσης σε κελί, Αυστριακό όμως).
Και, αυτός ήταν ο Ιωάννης Βαρβάκης.
Υ.Γ. Δείτε την ταινία, είτε ξέρετε νεοελληνική ιστορία, είτε όχι. Θα μάθετε πολλά.
